امروز در تاریخ زلزله های ایران و جهان
زمین‌لرزه‌های دوگانه ۲۱ مرداد ۱۳۹۱ ( ۱۱ اوت ۲۰۱۲) اهر- ورزقان آذربایجان شرقی

چهار سال پیش در چنین روزی، در ۲۱ مرداد ۱۳۹۱ (۱۱ اوت ۲۰۱۲ میلادی)، دو زمین‌لرزه پي‌در‌پي، زلزله اول در ساعت ۱۶:۵۳ با بزرگاي گشتاوری Mw=6.4 در فاصله ٢٣ كیلومتري غرب اهر و زلزله دوم در ساعت ۱۷:۰۴ با بزرگاي گشتاوری Mw=6.3 در٣٠ كیلومتری اهر و حدود ۵٠ كیلومتري شمال شرق تبريز، موجب تلفات جانی و خسارت مالی و هراس مردم در پهنه رومركزي در استان آذربايجان شرقي شد. اين زلزله‌ها دارای ژرفاي كانوني حدود ١٠ كیلومتر و سازوكار امتدادلغز بودند. تلفات جاني ٣٠٦ کشته و ٣٠٣٧ مجروح (بر اساس آمار وزیر بهداشت و درمان، بر مبنای گزارش دانشگاه علوم پزشکی آذربایجان شرقی) و ١٢٠ هزار نفر جمعیت تحت تاثیر رخداد و خرابي در روستاهای پهنه رومركزي در محدوده اهر و ورزقان و هم‌چنین هریس گزارش شد. هراس مردم موجب استقرار در محدوده هوای باز در شهرهای مذكور و هم‌چنین شهر تبريز شد. بیشترین تلفات انسانی از روستاهای «باجه باج»، «گوردره» و «دبنو» و هم‌چنین شهر «ورزقان» گزارش شده است. این زمین‌لرزه در شهرهای تبریز، مرند، بستان‌آباد، صومعه‌سرا، اردبیل، بوکان، آستارا، خوی، سلماس، پارس‌آباد مغان، شبستر، مشکین‌شهر، سلماس، رشت، مهاباد، بناب، ارومیه، ممقان، هادیشهر، بوکان، مراغه، میانه، میاندوآب نیز احساس شد. خرابی­های ناشی از زلزله به‌دلیل وضعیت خاص زمین‌شناسی بویژه برای سه شهر «اهر»، «ورزقان» و «هریس» بیش‌تر بوده است. ویژگی مشترک این سه شهر توسعه آن‌ها بر روی نهشته‌های کواترنر و پلیوسن ریزدانه و سست می­باشد. این نهشته­ ها با توجه به ویژگی‌های خاص خود قابلیت تقویت جنبش لرزه­ای زمین را تا حد قابل ملاحظه‌ای دارا می­باشند. مقاطع این خاک‌های ضعیف در نقاط مختلف این شهرها قابل مشاهده است. دو شهر «اهر» و «هریس» علاوه بر وجود نهشته­ های سست، ویژگی دیگری نیز دارا می­باشند که می­تواند بر جنبش لرزه­ای زمین اثر تقویت کننده داشته باشد. این ویژگی، توپوگرافی تپه­ ماهوری این شهرها است و مشاهدات میدانی تمرکز خرابی­ ها در روی تپه­ ها را نشان می­دهد. شهر «ورزقان» بر بستري با شيب ملايم ساخته شده است، به طوريكه در قسمت­هاي نزديك رودخانه، رسوبات از نوع ريزدانه و تراز آب زيرزميني نزديك سطح زمين است. براساس آسيب­هاي سازه­ اي مشاهده شده در اين شهر، با فاصله گرفتن از رودخانه، آثار خرابي در سازه­ ها كاهش مي­يابد؛ درحاليكه در سازه­ هاي احداث شده بر روي آبرفت­هاي اشباع ضخيم، آسيب­هاي وارده به سازه­ هاي مهندسي‌ساز افزايش یافته و بر خلاف انتظار، عمدتاً در طبقات پايين تمركز بيشتري داشته است. در شهر «اهر» شدت خرابی­ها بر روی مناطق تپه ­ای مجاور خیابان قدس که بافت قدیمی شهر و مسجد جامع اهر بر روی آن بنا شده، بیشتر بوده است. همچنین شاخصه بارز در تاثیر شرایط ساختگاهی را می­توان در تپه محل احداث اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی این شهر دید. این بنا بر روی تپه­ای مشخص و ساخته شده از خاک­های رسی- سیلتی ریزدانه و ضخیم ساخته شده است. آنچه جالب توجه است این است که در خانه های ساخته شده در پای این تپه، خرابی چندانی مشاهده نمی­شده است، اما سازه این اداره کل که بر روی تپه بنا شده دچار آسیب­های جدی سازه­ای حین زلزله ۲۱ مرداد شده بود. در شهر «هریس» بیمارستان این شهر که بر روی شیب یک تپه از جنس نهشته­ های دریاچه ­ای ساخته شده، دچار آسیب جدی شده بود و عملاً از سرویس‌دهی به آسیب دیدگان زلزله بازماند. این در حالی است که در این شهر با توجه به دور بودن آن از رومرکز زلزله خرابی گسترده­ای مشاهده نمی­شود. اگرچه اهمال­های انجام شده در حین ساخت این بیمارستان بویژه در بتن­ ریز ستون­ها در طبقه اول در آسیب دیدن این سازه بی‌تاثیر نبوده است، اما تشدید جنبش لرزه­ای ناشی از ویژگی رسوبات سست محل احداث و نیز توپوگرافی تپه ­ای آن نیز می­تواند در این مورد نقش داشته باشد. همچنين طی بازدیدهای انجام شده پس از زلزله، تاثیر شرایط ساختگاهی در خرابی روستاها نیز قابل مشاهده بود به این ترتیب که در روستاهای احداث شده بر روی مناطق تپه­ ماهوری، تمرکز خرابی­ها در لبه­ های شیب­ها بیشتر بوده که مي­تواند به تاثير توپوگرافي ارتباط داده شود. مشاهدات انجام شده در بازدید محلی، وقوع ناپایدرایهای دامنه­ای متعدد در ابعاد مختلف بویژه در نزدیکی منطقه رومرکزی زلزله را نشان می‌داده است. این ناپایداریها از انواع مختلف لغزش­های خاک­های سطحی، ریزش‌های سنگی و نیز یک مورد جریان گلی هستند. بسیاری از ریزش­های مذکور در حاشیه جاده­ های مواصلاتی منطقه روی داده و در چند مورد نیز عبور و مرور و امدادرسانی را با مشکل مواجه ساختند. اما خوشبختانه به خاطر ابعاد کوچک این ناپایداری­ها مشکل سریع رفع شد. یکی دیگر از پدیده­ های ژئوتکنیکی مشاهده شده در این زلزله، نشست­ های موضعی در مسیر جاده­های اصلی و فرعی منطقه بوده است. این نشست­ها مانند بقیه زلزله­ های ایران در محل پل­های آبگذر متمرکز بوده و دلیل آن کوبش نامناسب خاک در بخش­های کناری این پل­ها در زمان احداث و در نتیجه رفتار ناهمگن پل و خاکریزهای جانبی آن بوده است. اگر چه این نشست­ها سریع با آسفالت‌ریزی پر می­شوند، اما می­توانند اختلال قابل ملاحظه­ای در ساعت­های اولیه پس از وقوع زلزله که حایز اهمیت می­باشد، ایجاد نمایند. بویژه اینکه این نشست­ها در بعضی مواقع محدوده گسترده­ای در پیرامون پل را تحت تاثیر قرار داده و باعث ایجاد ترک­های کششی و بعضاً لغزش کلی در خاکریز جاده و محیط پیرامون می‌شوند. بخش قابل توجهی از ساختمان­های مسکونی موجود در مناطق روستایی و شهرستان­های یادشده با مصالح خشتی و گلی یا مصالح بنایی بدون رعایت جزیی‌ترین ضوابط فنی احداث شده‌اند. عدم رعایت مقررات فنی و سنگینی مصالح بکار رفته باعث گردید تا بر اساس اعلام مقامات محلی تا زمان تدوین این گزارش، از بین بیش از پانصد روستای موجود در محدوده این سه شهرستان بالغ بر دویست روستا با خسارات شدید تا خسارت صد در صدی اعلام گردند. در عین حال، در ساختمان­هایی که انتظار رعایت ضوابط و معیارهای فنی از آنها میرفته در مناطق با بیشترین شدت لرزه‌ای اعلام شده، سطح عملکرد ایمنی جانبی در اکثر موارد تامین شده است. با این وجود، عدم رعایت مواردی همچون ضوابط اتصال اجزای غیرسازه‌ای به سازه یا تغییرشکل­های قابل‌توجه سازه موجب گردید تا آسیب­های قابل‌توجهی در این ساختمان­ها ایجاد و ساکنان آنها بکارگیری این ساختمان­ها را بویژه در دوره زمانی وقوع تعداد قابل‌توجهی از پس‌لرزه‌ها غیرایمن دانسته و در کنار منازل خود در چادر بسر برند. به دنبال زلزله‌های ۲۱ مرداد ۱۳۹۱، بیمارستانهای هر دو شهر «اهر» و «هریس» دچار آسیب شدید و فروریزش شده و از سطح خدمات‌رسانی خارج شدند. بیمارستان باقرالعلوم شهرستان اهر که دو طبقه با سازه بتن‌آرمه و بر اساس اظهارنظر مسولین حاضر دارای کلیه بخش‌های تخصصی به غیر از NICU بوده در این زلزله دچار آسیب‌های شدید در اجزای غیرسازه‌ای و تجهیزات موجود در بخش‌هایی مانند جراحی و زنان شد. جداشدن دیوارهای جداکننده از اجزای سازه‌ای، ترک‌های بزرگ طولی و قطری در دیوارها، آسیب‌های وارده به سقف‌های کاذب، سقوط اجزایی مانند کپسول‌های اکسیژن و آسیب در محل درز انقطاع دو بخش سازه از عمده آسیب‌های مشاهده شد بوده است. شدت این آسیب‌ها در طبقه دوم ساختمان بیش از طبقه اول مشاهده شد. آسیب‌های وارده موجب گردیده تا سازه از سطح عملکرد مورد نظر خارج شود. عدم عملکرد لرزه‌ای مطلوب مجموعه‌های بهداشتی درمانی بویژه در زمان بحران قابل توجه میباشد. در مجموع ۱۵۵ هزار نفر دچار حادثه شدند که در اهر ۶۷ هزار نفر، ورزقان ۴۲ هزار نفر، هریس ۴۰ هزار نفر و تبریز شش هزار نفر را در بر می‌گیرد. در محدوده این زمین‌لرزه‌ها ۲۴۰۹۵ واحد مسکونی دچار آسیب شده که از این تعداد ۱۲۴۳۲ واحد بیش از ۶۱ درصد آسیب دیده و غیر قابل تعمییر و سکونت شدند. در مجموع ۴۱۰ روستا دچار تخریب شده و ۶۵ روستا به طور کامل از بین رفته‌اند. در این میان ۱۲ روستای شهرستان ورزقان به طور کامل تخریب شده که هر یک از این روستاها حدود ۹۰۰ تا هزار نفر جمعیت داشتند که کمتر از ۴۰ درصد آنها جان خود را از دست دادند. زلزله ۲۱ مرداد ۹۲ موجب شد تا همه زیرساخت‌های مخابراتی ناحیه ورزقان به هم ریخته و تمامی خطوط قطع شدند به نحوی که تا ساعت­ها ارتباط تلفنی با منطقه قطع بود. ۶۰ روستای منطقه میان ۵۰ تا ۷۰ درصد و شش روستای شهرستان اهر به‌کلّی تخریب شدند. خسارت‌های وارد شده به شبکه برق ۲۵ روستای زلزله‌زده این استان ۱۲ میلیارد تومان برآورد شد. هر گاه عمق زلزله پائین باشد میزان انرژی آزاد شده در سطح به بالاترین حد خود می رسد. در زلزله آذربایجان علّت تلفات و خسارات بالا ساختمانها در این زلزله، عمق کم زمین‌لرزه بود که در این زلزله در ۱۰ کیلومتری زمین قرار داشت. از سوی دیگر نزدیکی روستاها به گسل و مشکلات بناها و سازه های منطقه از دیگر دلایل آسیب بالای وارد شده به بناها عنوان گردید. طبق تخمین‌ها، کل میزان خسارت وارده به استان آذربایجان شرقی از بابت زلزله ۲۱ مرداد، بیش از ۱۰ هزار و ۷۹۴ میلیارد ریال بوده است. بر اساس بررسی میدانی در پهنه رومرکزی و شهرها و روستاهای آسیب دیده در زمینلرزه‌های دوگانه ورزقان، شدت زمین‌لرزه در پهنه رومرکزی در مقیاس EMS98 به میزان + VIII (به ویژه در شهر ورزقان و روستاهای آسیب دیده در پهنه رومرکزی)، در شهر اهر VII، در شهر هریس VI و در تبریز V برآورد شد. یاد جانباختگان این زلزله را گرامی داشته و به روانشان درود می‌فرستیم.